Ομιλία
3ο Αντάμωμα Παραδοσιακών χορών
1 Ιουλίου 2018, Στεφανινά
Την ομιλία έγραψε και εκφώνησε η Ελένη Στυλιανού, φιλόλογος
==================================================
Τα Στεφανινά βρίσκονται στο νομό Θεσσαλονίκης, στην επαρχία Λαγκαδά. Είναι κτισμένα στις δυτικές υπώρειες του Κερδυλίου όρους σε υψόμετρο 500 περίπου μέτρων. Είναι το μεγαλύτερο σε έκταση χωριό του Δήμου Βόλβης με έκταση 110.000 στρέμματα, εκ των οποίων τα 45.000 είναι δάσος γεμάτο με οξιές, βελανιδιές, φλαμουριές, καστανιές. Ένα δάσος που μέχρι και σήμερα τρέφει το χωριό.
Το όνομα
Γύρω, γύρω το χωριό «στεφανώνεται» από κορυφές και κορυφογραμμές εξ ου και το όνομά «Στεφανινά» ή «Στεφανιανά», κατά τη ρωμαϊκή εποχή. Μια άλλη εκδοχή της ονοματοδοσίας είναι ότι πήρε τ΄ όνομά του από τον πρωτομάρτυρα Στέφανο: δεν στέριωνε, λέει, το χωριό και οι πιστοί έζωσαν ένα ζευγάρι βόδια με την εικόνα του Αγίου Στεφάνου και στεφάνωσαν την γύρω περιοχή. Στεφάνωναν επίσης το χωριό με το «ύψωμα«, δηλαδή το κομμάτι του αντίδωρου που έμπηγε σ΄ ένα δέντρο στα 4 σημεία του ορίζοντα κατά την περιφορά των εικονισμάτων την τρίτη μέρα του Πάσχα, μια παράδοση που τηρείται ακόμη στις μέρες μας. Μια τρίτη εκδοχή για την ονομασία φαίνεται πιο αληθινή και ρομαντική, είναι ότι τα πολύ παλιά χρόνια έρχονταν εδώ όλοι οι κάτοικοι της περιφέρειας και στεφανώνονταν
Ο τόπος
Τα σπίτια του χωριού είναι χτισμένα κάτω από την κορυφή της Φούντας, η οποία σχίζεται καθώς κατεβαίνει και από μέσα ξεχύνονται τα πλούσια νερά της νερομάνας και το γάργαρο και πεντακάθαρο νερό διασχίζοντας εδώ και αιώνες το γεμάτο αιωνόβια πλατάνια ρέμα φτάνει, μέσα από το μικρό ποτάμι της Ρεντίνας, μέχρι το Στρυμονικό κόλπο. Το νερό πάνω πότιζε τους μπαξέδες και έθετε σε λειτουργία και τους πολλούς νερόμυλους και τις δρίστες. Στη δυτική πλευρά είναι ο λοφίσκος του βυζαντινού κάστρου, ο Πύργος, που μέχρι πρότινος υπήρχαν τα ερείπιά του. Έτσι ψηλά, όπως βρίσκεται, είναι ο βιγλάτορας της περιοχής των βρωμολιμνών και άλλων περιοχών. Αυτός είναι και ο βασικός λόγος για τον οποίο οι Βυζαντινοί έκτισαν το κάστρο το 10ο μ.Χ. αι.
Το χωριό θα μπορούσε να χαρακτηριστεί παραδοσιακό και διατηρητέο, με τους πλακόστρωτους δρόμους και με τα πέτρινα σπίτια που ήταν κολλητά το ένα με το άλλο και επικοινωνούσαν με υπόγειες στοές στους δύσκολους και σκοτεινούς χρόνους. Μα, όπως έλεγε ο Θανάσης Παπαζώτος της Θ’ Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, «καμία βελτίωση δεν επρόκειτο να έρθει στους ξεχασμένους αυτούς τόπους».
Ιστορία
Πάντοτε τα Στεφανινά υπάγονταν διοικητικά στη Θεσσαλονίκη, την αρχαία εποχή, τη ρωμαϊκή, τη Βυζαντινή και τη νεότερη. Κατά την μεγαλύτερη περίοδο των Μακεδόνων Βασιλέων ο τόπος ανήκε στην Μυγδονία και λιγότερο στην Βισαλτία. Οι κάτοικοι ανήκαν στα Ελληνικά φύλα των Θρακοπελασγών που έρχονταν σε συνεχή επαφή με τον υπόλοιπο Ελλαδικό χώρο. Κατά τον καθηγητή Μουτσόπουλο, το «μυστηριώδες ρέμα με τα πλατάνια ήταν κέντρο λατρείας της θεάς Άρτεμης».
Μαρτυρίες από τον Ηρόδοτο και από τον Θουκυδίδη αποδεικνύουν την ύπαρξη κοινωνικής ζωής στον τόπο μας. Περιγράφουν ιστορικά γεγονότα που έχουν σχέση με την παράλια περιοχή του Στρυμονικού κόλπου που αργότερα ανήκε στην επικράτεια των Στεφανινών. Τους χρόνους του Μ. Αλεξάνδρου είναι αποδεδειγμένη η συμμετοχή των αρχαίων Στεφανιωτών στην εκστρατεία κατά των Περσών στην Ανατολή και έχουν μερίδιο στο μεγάλο αυτό έργο και στην δόξα που το στεφάνωσε.
Μετά τον Μέγα Αλέξανδρο όλη η επικράτειά του στην Ανατολή και φυσικά ο Ελλαδικός χώρος γίνεται Ρωμαϊκός. Από την εποχή αυτής της ύστερης αρχαιότητας έχουν βρεθεί άπειρα αρχαιολογικά ευρήματα στον τόπο μας. Επικεφαλής της αρχαιολογικής σκαπάνης ήταν η αρχαιολόγος της Θ’ Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων κ. Αδάμ-Βελένη. Αρχαία βρέθηκαν στο Πυργίτσι, στη Μούρτα, στη Δραγασιά, στην Παλαιοχωρούδα. Τα ευρήματα δείχνουν ότι στη Μούρτα υπήρχε ολόκληρος οικισμός με μεγάλο οικοδομικό συγκρότημα με θέρμες, δηλαδή λουτρά, που ήταν καλά οργανωμένος και φυσικά κατοικούνταν από τους αρχαίους κατοίκους που δεν ήταν Ρωμαίοι. Ήταν Στεφανιώτες που κατοικούσαν στην Παλαιοχωρούδα. Αργότερα τον 6ο αιώνα λόγω της μετακίνησης πολλών λαών και κυρίως Σλάβων ουνικής και μογγολικής καταγωγής, συγγενείς φυλετικά με τους Τούρκους, μετοίκησαν για την ασφάλειά τους στο σημερινό χωριό – Παλαιά Στεφανινά , Παλαιοχωρούδα – Παλαιοχώρι.
Αρχοντεία
Σύμφωνα με πηγές, το 1083, (11ος αι.) τα Στεφανινά είναι Αρχοντεία, δηλαδή έδρα άρχοντος. Η Αρχοντεία ήταν στρατιωτικό και διοικητικό κέντρο. Περιελάμβανε μια τεράστια περιοχή, κάτι σαν το σημερινό νομό: όλο το οροπέδιο των βρωμολιμνών με τα γύρω βουνά, την περιοχή Μπεσίκια με τη Βόλβη σχεδόν μέχρι το σημερινό Νικομηδινό, από κει το Στρόλογγο (Ν. Μάδυτο) τη Ρεντίνα, τη βόρεια προς την θάλασσα πλευρά του Χολομώντα, τον άνω και κάτω Σταυρό, τα Βρασνά, τη σημερινή Ασπροβάλτα, μέχρι το ρέμα Ζεστά Νερά, διανομαρχιακά σύνορα Θεσσαλονίκης Σερρών, σύνορα δασών Αηδονοχωρίου, Καστανοχωρίου, έφτανε στην Μηλάρ Πέτρα, και από εκεί έκανε το γύρο πάλι μέσα από τις κορυφογραμμές του νοτιοανατολικού Βερτίσκου, Σοχού, Ασκού και από εκεί ανατολικά της Βόλβης
Κατεπανίκιο
Από το 1300 μ.Χ (14ος αι.) τα Στεφανινά είναι Κατεπανίκιο. Το Κατεπανίκιο ήταν μια διοικητική περιφέρεια στην οποία στάθμευε μια στρατιωτική μονάδα και είχε καθήκον την ασφάλεια αυτής. Το διοικούσε ανώτατος άρχοντας και εκπρόσωπος του Αυτοκράτορα, ο Κατεπάνω. Το Κατεπανίκιο ήταν μικρότερο από την Αρχοντεία, και αυτό γιατί τα χρόνια αυτά το Βυζάντιο δεν ήταν στην ακμή του και τα Στεφανινά αποτελούν κλασική περίπτωση αυτής της φθίνουσας πληθυσμιακά , κοινωνικά και οικονομικά Ρωμανίας.
Η Χώρα
Αξίζει να σημειωθεί όμως ότι τα Στεφανινά σ’ όλη την ιστορία δεν αναφέρονται ως «χωριό» (χωρίο) ή ως «οικισμός». Αναγνωρίζονται ως Χώρα: Χώρα των Στεφανινών και αυτό, γιατί την περίοδο της Αρχοντείας και του Κατεπανικίου ήταν η μοναδική οικούμενη περιοχή (Χώρα), το κέντρο αυτής της περιφέρειας.
Τουρκοκρατία
Για τα χρόνια της Τουρκοκρατίας, δεν υπάρχουν πολλές μαρτυρίες. Στο χωριό δεν υπήρχαν Τούρκοι, γι’ αυτό δεν άλλαξε ποτέ το όνομά του. Αφενός ο τόπος ήταν δύσκολος, ορεινός, απόκρυφος – άρα όχι προσιτός στον εχθρό – αφετέρου οι Στεφανιώτες λόγω ιδιοσυγκρασίας δεν μπορούσαν να έχουν δοσοληψίες με την πονηρία των Τούρκων. Εδώ φυσούσε άλλος αέρας. Δεν ήταν καμπίσιοι. Όταν τα νεότερα χρόνια – πάλι επί Τουρκοκρατίας – θέλησαν Τούρκοι να εγκατασταθούν, όχι στο χωριό, αλλά στην περιοχή που ονομάζεται «Τζαμί» τους έδιωξαν κάνοντας τη ζωή τους δύσκολη.
Νεότερη Ιστορία
Η ιστορία του χωριού από εκεί και ύστερα ακολουθεί τη ιστορία όλων των περιοχών της Ελλάδος. Οι Στεφανιώτες συμμετείχαν στην επανάσταση, στο Μακεδονικό Αγώνα, στον Α’ παγκόσμιο πόλεμο, στο Αλβανικό Έπος, στην Εθνική Αντίσταση.
Ένα ιδιαίτερο γεγονός που συνέβη κατά τη Μικρασιατική εκστρατεία πριν το 1922 : Όλοι οι άνδρες του χωριού που πήραν μέρος σ’ αυτήν επέστρεψαν σώοι και αβλαβείς, από το μέτωπο. Θεωρήθηκε τότε ότι βοηθός ήταν ο πολιούχος του χωριού Άγιος Δημήτριος, γι΄ αυτό και σε μνήμη αυτού του γεγονότος κάθε χρόνο, στις 26 Οκτωβρίου λαμβάνει χώρα το «κουρμπάνι».
Στα μεταπολεμικά χρόνια με τη δουλειά και την προσπάθεια των κατοίκων άλλαξε όψη το χωριό και αναβαθμίστηκε το επίπεδο ζωής των κατοίκων.Όμως η αστυφιλία προοδευτικά χαρακτήρισε τα τελευταία χρόνια. Πολλοί έφυγαν, δεν έμεινε ούτε ο μισός πληθυσμός. Πάντα όμως επιστρέφει στις ρίζες του.
Το Χάνι
Το Χάνι ή το Ξενοδοχείο όπως άρεσε στους κατοίκους να το ονομάζουν, ήταν μοναδικό οίκημα στην περιοχή. Κτίστηκε τη δεκαετία 1850-60 δηλαδή το 19ο αιώνα και μαρτυράει ότι απ’ εδώ διερχόταν κόσμος πολύς για διάφορες δουλειές γι΄αυτό και αναγκάστηκε η Σχολική Εφορία της εποχής να το κτίσει.
Το Μοναστήρι (Ιερά Μονή Αγίου Γεωργίου)
Το Μοναστήρι είναι κατοχυρωμένο εδαφικά και ιστορικά στα Στεφανινά και έτσι ήταν πάντα.**
Αριθμεί 12 αιώνες ζωής και είναι κτισμένο στη νοτιοανατολική πλευρά του Κερδυλίου όρους, 8,5 χιλιόμετρα από την Ασπροβάλτα και 20 χιλ. από τα Στεφανινά. Είναι αθέατο. Φτωχικό απ΄ έξω, όμως σαν μπεις μέσα αντικρίζεις ένα αρχιτεκτονικό θαύμα: όχι χρυσά δεσποτικά και αστραφτερούς πολυελαίους και χρυσά στασίδια. Έμειναν μόνο σπουδαίες τοιχογραφίες αγίων μορφών. Είναι ένας χώρος μικρός που χωράει το πάν. Και πιο πάνω από το μοναστήρι, ο Βράχος, η μοναστηρόπετρα, απ’ όπου βλέπει κανείς όλο τον κόλπο του Ορφανού , τον Άθω, το Χολομώντα . Γύρω- γύρω από το βράχο υπάρχουν τείχη 1,5 μέτρου πλάτος που όριζαν το μοναστηριακό χώρο. Μέσα υπήρχε ναΐσκος και σκήτες, όπου ζούσαν οι μοναχοί.
(** Μέχρι το 1923-24 τα διοικητικά σύνορα των Στεφανινών ήταν από τη Άσπρη Πέτρα (Ματσίκι) έως τη θαλάσσια περιοχή των Βρασνών: Η θάλασσα ήταν ο γιαλός των Στεφανινών. Από 1924 και μετά αφότου εγκαταστάθηκαν πρόσφυγες και συγκροτήθηκε η Κοινότητα της Ασπροβάλτας, τα Στεφανινά άρχισαν να δέχονται δικαστικές προσφυγές των κατοίκων της Ασπροβάλτας για την απόκτηση μέρους του βουνού για τις προσωπικές τους ανάγκες. Έτσι με δικαστικές αποφάσεις οριοθετήθηκαν τα διοικητικά όρια της Ασπροβάλτας ως εξής:
Οριστικό και βασικό σημείο είναι η ρίζα του βράχου του Αγίου Γεωργίου στο ένωμα δύο ρεμάτων «Καρυδιάς ρέμα» και «Κορακιάς ρέμα» μέχρι τα Κερδύλια ανατολικά και δυτικά μέχρι τα όρια των Βρασνών.)
Πολιτιστικός και Περιβαλλοντικός Σύλλογος Στεφανινών
Αυτό είναι το χωριό μας. Η «Χώρα» των Στεφανινών.
«Μ’ αυτάνα και μ’ αυτάνα», όπως έλεγε και ο Βασίλης Χατζής, το χωριό συνεχίζει τη μακραίωνη πορεία του, αν δεν το προδώσουμε εμείς, βέβαια. Αυτό το έργο έχει επωμισθεί ο Πολιτιστικός και Περιβαλλοντικός Σύλλογος Στεφανιωτών που με τις δράσεις του θέλει να προστατεύσει το περιβάλλον, να αναβιώσει τις παραδόσεις του, τις ομαδικές χοροεσπερίδες με τους αυτοδίδακτους μουσικούς του στην πλατεία του χωριού, στην «καρούδα», τη δεκαετία του ’50 , τότε που το χωριό έσφυζε από ζωή, παρόλη τη φτώχεια του και να βοηθήσει ώστε να βρει την σωστή του υπόσταση στην περιοχή και να διαψεύσει το Θανάση Παπαζώτο που έλεγε ότι «καμία βελτίωση δεν επρόκειτο να έλθει στους ξεχασμένους αυτούς τόπους».
Σ΄ αυτό ελπίζουμε να βοηθήσει και ο Δήμος, γιατί τα Στεφανινά κοσμούν το Δήμο Βόλβης, μιας και αποτελούν το παλαιότερο και σπουδαιότερο κομμάτι της ιστορίας του.
Βιβλιογραφία: Κυρμελής Γ. « Στεφανινά 2000 χρόνια». 2005,Θεσσαλονίκη.
Δακτυλογράφηση : Κώστας Παπαθανασίου
Διόρθωση και επιμέλεια κειμένου : Μαρία Στυλιανού
